Yıldızların evrimi nasıl oldu? | 720 yıl öncesine bakmak
Şehrin ışıklarından uzaktaysanız ve şansınıza gökyüzü açıksa, evren size en güzel, en gizemli taraflarından birini gösterir; uzayı. Yüzyıllar boyunca insanlık hep gökyüzünü merak etmiş ve onu izlemiştir. Yine orada bir yerlerde yine bir gizem var ve yine biz sadece 60 yıldır uzayı dinleyen bir canlı türü olarak, yine tüm cesaretimizle orayı anlamaya çalışıyoruz. Sadece makro evreni değil, mikro evreni anlamak için de oraya doğru başımızı çeviriyoruz ve tüm bilgisizliğimizle öğrenmeye çalışıyoruz. Bu yazıda bizden çok uzaklardaki bir dostumuza yer vermek istiyorum; karşınızda Betelgeuse.
21. Yüzyılda yaşayan insanlar olarak sadece bizler değil, aslında çok öncelerden beri insanoğlu Betelgeuse’u biliyordu. Bize astrolojik anlayışı miras olarak bırakanlar onu Avcı takım yıldızının bir parçası olarak kabul ettiler, fakat aslında o sadece bir burç yıldızından çok daha fazlası. Betelgeuse şifresinin çözülmesiyle birlikte bilim insanlarının daha birçok düğümü de çözecekleri tahmin ediliyor.
Bizden yani Dünya’dan 720 ışık yılı uzaklıkta bu arkadaşımız. Bu da demek oluyor ki, henüz aşamadığımız ve Einstein’ın görelilik teorisine göre asla aşamayacağımız, evrenin hız sınırıyla, ışık hızıyla, hareket edersek Betelgeuse’a varmamız 720 yıl sürecek. Fakat bu 720 ışık yılı olan mesafe aslında evreni düşündüğümüz zaman, içinde bulunduğumuz samanyolu galaksisinin hemen komşusu konumda kalıyor. Komşumuz sadece uzaklığıyla değil, aynı zamanda büyüklüğü ve parlaklığı itibariyle de göz kamaştırıcı. Parlaklığı Güneşten 60 bin kat daha fazla ve Güneşten 600 kat daha uzun bir yarı çapa sahip. Bu noktada güneşin içine 1,3 milyon adet Dünya sığabileceğini hatırlatmak isterim.
Yıldızların Evrimi
Betelgeuse bir kırmızı süper dev bu nedenle biraz yıldızların evriminden bahsetmek fena olmayacaktır diye düşünüyorum. Her yıldız tıpkı biz insanlar gibi doğar, büyür ve ölür. Onları bu döngülerde birbirlerinden farklı kılan özellikleri ise kütleleridir. İşte içlerinde en büyük kütlelere sahip yıldızları kırmızı süper devler olarak adlandırıyoruz. Yıldızlar yaşam sürelerinin çok büyük bir kısmında (neredeyse %90) çekirdeklerindeki hidrojeni helyuma çevirirler, helyumun birikmesi ise çekirdekte ağırlaşma olması ve yıldızın içeri çökmesi anlamına gelir. Hidrostatik denge bozulmuştur, yarıçap genişler ve yüzey sıcaklığı azalır. Kırmızı dev evresine gelen yıldızımız karbon ve diğer elementleri üretmeye başlar, bu süreç demir elementiyle son bulur.
Demir elementi kararlı bir elementtir, yani artık yıldızımız başka bir element daha üretemez. Artık kütle çekim kuvveti baskın hale gelir ve o evreye kadar genişlemiş olan katmanlar uzaya doğru dağılırlar. Bu dağılma kütle çekimini sistem içinde daha da baskın hale getirir ve çekirdek daha güçlü bir şekilde içine çöküp sıkışmaya başlar. Bu çökme ve sıkışma bir şok dalgası üretir ve süpernova patlaması dediğimiz sonun habercisi gelmiş olur.
Beklenilen Son
İşte Betelgeuse için de beklediğimiz son tam olarak bu, bir süpernova patlaması yapması. Hem de bu beklenilen son çok yakın; yüz bin yıl içerisinde. Bizim kısa hayatlarımızda bu zaman aralığı çok uzunmuş gibi görünsede, astronomik ölçeklerde çok yakın bir süreç. Beklenilen bu patlama 100.000 yıl içinde bir gün olacak; yani bugün de olabilir yarın da. Patlama gerçekleştikten sonra 3 yıl boyunca çıplak gözle görebileceğimiz Betelgeuse'un aynı zamanda 3 ay boyunca dolunay kadar parlak olması bekleniyor, bu nesnelerin gölgesini oluşturmaya yetecek bir parlaklık demek. Bizden uzakta olduğu için patlamanın etkileri (yüksek radyasyon ve sıcaklık gibi) Dünyamıza herhangi bir zarar vermeyecek.
Gözlenenler Sonun Habercisi miydi?
Betelgeuse son aylarda kararmaya başladı ve bu bazı gökbilimcilerin aklına süpernova patlamasının yakın bir tarihte olabileceğini düşündürdü. Elde ettiğimiz görüntüler Betelgeuse’un hem şeklinin değiştiğini hem de parlaklığının azaldığını gözler önüne serdi.
Ayrıca Lazer İnterferometre Yerçekimi Dalgası Gözlemevi LIGO, 14 Ocak’ta yıldızdan geliyormuş gibi görünen yerçekimi dalgalarını tespit etti. Gökbilimciler başlangıçta bunun Betelgeuse’un sonu olduğunu düşündü. Çünkü yukarıda da bahsettiğimiz gibi bir yıldız süpernovaya dönüşmeye başladığında, yerçekimi dalga patlaması üretirdi.
Tozlanma ve kütle çekimsel dalga, patlama ihtimalinin yeniden gözden geçirilmesine yol açsa da aslında heyecan şu an için yersiz. Ne kaydedilen kütle çekimsel dalgalar ne de fotoğraflar maalesef Betelgeuse’un patlamasından veya son zamanlarını yaşamasından dolayı kaynaklanıyor. Gökbilimcilerin çalışmalarına göre fotoğrafı çekilen karartının yıldızın önünden geçen bir toz kütlesi olduğu anlaşıldı.
Kütle çekimsel dalganın kaynağı ise yıldızdan 10 derecelik bir sapmada olan kaynaktan geliyormuş. Levesque konuyla ilgili “Bunu her zaman kırmızı süperdevlerde görüyoruz ve bu, onların yaşam döngüsünün normal bir parçası. Kırmızı süperdevler, zaman zaman yüzeylerinden malzeme döküyor ve dökülen bu parçalar da yıldızın etrafında toz gibi yoğunlaşıyor. Soğudukça ve dağıldıkça, toz taneleri bize doğru gelen ışığın bir kısmını emiyor ve görüşümüzü engelliyor” açıklamasında bulundu. Yani uzmanlara göre dev yıldız, patlamaya yaklaşmıyor sadece biraz tozlanmış durumda. [1]
Daha Öncekiler
İnsanlığın gördüğü tek süpernova patlaması elbette ki bu değildi, daha önce de Yengeç Nebulası'nı oluşturan süpernova patlaması kayıt altına alınmıştı. 1054 yılında olan bu patlama için Çin ve Japon kaynakları patlamanın iki yıl boyunca görülebildiğini ve haftalarca gökyüzünde Venüs’ten daha parlak olduğunu kaydetmişler. Bu kayıtlardan 48 yıl önce tanıdık bir isim İbn-i Sina normalde bir tıp kitabı olarak kaleme aldığı “Kitab-üş Şifa”sında şu satırları yazmış: “Görünüşe göre yanma ve parlama uzun süre kalıyor, bazen saç lülesi biçiminde, bazen de yıldız kuyruğu gibi görülüyor. Genelde kuzeyde fakat bazen de güneyde beliriyor. Bazen de yıldızların arasında bir yıldız gibi görülüyor, tıpkı 397 [Hicrî] yılında görülen yıldız gibi. Üç aya yakın gökte kaldı, zamanla soluklaştı ve yok oldu. Başlarda siyaha yakın ve yeşilimsiydi. Sonra kıvılcımlar saçmaya başladı. Giderek beyazlaştı ve sonra da solmaya başladı. Bazen şekli bir sakalı andırırdı, bazen de bir hayvanın boynuzuna benzerdi.” Dünyanın her yerinden görülen bu olay İbn-i Sina tarafından kitabına not edilirken, Kuzey Amerika’daki yerliler tarafından petroglif olarak taşlara kazındı . Bu aynı zamanda tarihte gözlemlenen en parlak supernova patlamasıydı.[2]
Ya Çoktan Patladıysa
Tüm bu heyecanlı bekleyişe rağmen belki de meşhur yıldızımız 1300’lerde patladı fakat biz 720 ışık yılı uzaklıkta oluşumuzdan dolayı bunu yeni göreceğiz. Her Betelgeuse’tan bir haber (ışık) aldığımızda aslında 720 yıl önceki bilgiyi alıyoruz. Eğer şu an bir patlama görürsek, 720 yıl önce olmuş patlamaya bir geri dönüş yapacağımız anlamına geliyor.
Her ne kadar önümüzde olası yüz bin yıl daha olsa da bu süpernova patlamasını hep beraber görmek dileğiyle.
Kaynaklar;
[1] https://www.webtekno.com/parlak-yildiz-betelgeuse-patlayacak-mi-h87350.html
[2] https://barisozcan.com/betelgeuse-yildizi-ne-zaman-patlayacak/
Yaralandığım diğer kaynaklar;
-
https://tr.wikipedia.org/wiki/Betelgeuse
-
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51271458
-
https://www.indyturk.com/node/134081/bilim/patlamas%C4%B1-beklenen-betelgeuseun-yeni-g%C3%B6r%C3%BCnt%C3%BCleri-y%C4%B1ld%C4%B1zda-ya%C5%9Fanan-de%C4%9Fi%C5%9Fimi-ortaya
-
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53229344
-
https://www.bilimgemisi.com/betelgeuse-yildizi-ne-zaman-patlayacak/
-
https://www.kozmikanafor.com/gunes-kirmizi-dev-oldugunda-yasanacaklar/
-
https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_dev
